Đây là một trong 6 làng nghề truyền thống được UBND tỉnh công nhận năm 2016. Và tính đến nay, UBND tỉnh đã công nhận cho 18 nghề truyền thống, 10 làng nghề và 16 làng nghề truyền thống trên địa bàn toàn tỉnh; là sự vinh danh to lớn với sự đóng góp của các tổ chức nghề, làng nghề trong quá trình bảo tồn giá trị văn hóa và phát triển kinh tế tại địa phương.
Ban Biên tập xin trích dẫn Bài phát biểu của Trưởng làng nghề rèn Hiền Lương được diễn đọc trong buổi lễ đón bằng tại làng nghề, với sự tôn quý nghề và sự nhiệt huyết, kỳ vọng nghề vào hậu thế trong tương lai…
Làng Hiền Lương xưa kia có tên là Hoa Lang, là một trong 59 ngôi làng cổ thuộc huyện Đan Điền, phủ Triệu Phong, xứ Thuận Hóa, được hình thành khá sớm vào năm 1445 dưới triều vua Lê Nhân Tông, cách đây cũng đã gần 6 thế kỷ.
Nhớ buổi đầu di dân vào đây khai sơn phá thạch, cày ruộng để ăn, đào giếng để uống, dân làng chỉ sống bằng nghề nông. Đến đầu thế kỷ 17, làng nhập thêm một nhóm dân cư mới, gọi là hậu tập. Trong nhóm hậu tập ấy có một vị biết làm nghề rèn, ông chuyên rèn các dụng cụ phục vụ sản xuất nông nghiệp. Do nhu cầu đòi hỏi của xã hội nông nghiệp bấy giờ, đặc biệt là những năm tháng khai hoang khẩn đất, xây dựng làng xã, chống chọi với tai ương chướng khí, thú dữ và mọi kẻ thù, ông đã truyền dạy nghề rèn cho dân làng và nghề rèn ở Hiền Lương dần dần phát triển. Quả nhiên đúng như câu nói: “Ruộng đất bề bề không bằng có nghề trong tay”. Thấy được ích lợi của nghề rèn, thuở ấy cứ vào buổi nông nhàn, người trong làng theo học nghề rèn rất đông. Từ đấy, làng Hiền Lương bắt đầu được mọi người trong vùng biết đến với tư cách là một ngôi làng cổ có nghề rèn nổi tiếng của xứ Thuận Hóa… Cũng chính vì vậy, từ ngôi làng này, người Hiền Lương đã đem nghề rèn đi sinh kế và đến với nhiều làng quê khác trong vùng, lần hồi vào đến các tỉnh phía Nam.
Khởi đầu là một làng quê nghèo chuyên nghề nông, chẳng bao lâu dân Hiền Lương đã trở nên giàu có, đem cái nghề rèn đóng góp nhiều ích lợi cho việc xây dựng giang sơn, bảo vệ bờ cõi, phát triển đất nước chính bằng nghề nghiệp của mình. Bởi vậy mà làng Hiền Lương còn được gọi với cái tên thân thương: Làng Rèn. Và người có công đưa nghề rèn đến với Hiền Lương được phong làm Tổ sư, được hậu thế lập nhà thờ hương khói quanh năm.
Nhân sự kiện đón nhận Bằng công nhận Làng Nghề, Làng nghề Truyền thống do UBND tỉnh Thừa Thiên Huế trao tặng, trước Tổ đường nghề rèn, một lần nữa chúng tôi xin được kính cẩn nhắc tên, nhớ lại một số con dân tiêu biểu bằng nghề rèn xuất sắc của mình đã làm rạng danh quê hương...
Theo sử sách thì dưới triều Tây Sơn, nhiều thợ rèn Hiền Lương đã tham gia quân đội, họ đã rèn gươm dáo cho nghĩa quân Tây Sơn, trong số ấy có một người họ Hoàng được tuyển chọn để rèn thanh gươm cho chủ soái Nguyễn Huệ.
Vào đầu thời vua Nguyễn, nhiều thợ rèn Hiền Lương đã có chân trong Ngạch quân võ, Võ khố nha và Bách công Dạ Tượng cuộc mà tên tuổi các ngài còn ghi trong sách sử hay như trên quả chuông lưu tại chùa làng. Như ngài Trần Văn Đắc, một thợ rèn có nhiều công lao trong việc đào tạo thợ thuyền cho triều đình cũng như ngoài dân gian, được vua Minh Mạng đến vua Tự Đức ban cấp nhiều sắc bằng. Ngài Hoàng Văn Lịch, một thợ rèn Hiền Lương. Do trí thông minh và chịu khó nên việc học nghề sớm thành tài. Đầu triều Gia Long ông được sung vào ngạch quân võ, thăng dần lên Cai đội, rồi Lãnh binh. Đến cuối triều Minh Mạng, theo lệnh vua ông đã trực tiếp chỉ huy chế tạo thành công ba chiếc tàu thuỷ chạy bằng hơi nước khác nhau và có tên: Yên Phi, Vân Phi, Vụ Phi. Hoàng Văn Lịch được xem như người: "Kỹ sư chế tạo tàu chạy bằng hơi nước đầu tiên của Việt Nam". Theo Hương phổ của làng, ngoài việc có công chế tạo tàu thủy, ông còn rèn ra được một loại gươm rất sắc bén, dầu cây to một ôm, cũng có thể chém một nhát là đứt ngay; và ông còn chế ra các thứ súng bắn bằng hơi chứ không phải bằng thuốc. Do công lao của mình mà ngài được vua Minh Mạng thụ phong Hầu tước. Quả là một việc hiếm thấy xưa nay. Đánh giá công lao của ông trong lịch sử đóng tàu thủy chạy bằng máy hơn nước của Việt Nam, trong đợt đặt tên đường phố lần thứ IV năm 2005, tên tuổi của Hoàng Văn Lịch đã được HĐND tỉnh Thừa Thiên Huế lấy để đặt cho một con đường ở vùng cảng Bãi Dâu, thuộc phường Phú Bình, thành phố Huế.
Vào cuối thế kỷ 19, theo Chiếu Cần vương, nhiều thợ rèn Hiền Lương đã hăng hái tòng quân lên chiến khu Tân Sở, mở lò sản xuất vũ khí chống Pháp.
Đầu thế kỷ 20, nhiều thợ rèn Hiền Lương trở thành những người thầy thầy dạy nghề rèn và cơ khí tại trường Bá công (Bách nghệ kỹ nghệ thực hành đầu tiên của Việt Nam) được lập tại Huế dưới triều vua Thành Thái…
Trong hai cuộc kháng chiến chống Pháp và chống Mỹ, nhiều con dân Hiền Lương đã đi theo cách mạng, đem nghề rèn phục vụ kháng chiên cứu quốc trong ngành quân giới, súng đạn, hỏa xa tiêu biểu như các vị Hoàng Trình, Trương Công Cẩn, Hoàng Ngọc Diêu, Dương Phước Phùng...Có người như ông Trần Hữu Nam vừa hoạt động tuyên truyền cách mạng vừa đem nghề rèn dạy cho người dân miền núi Thừa Thiên, nên được dân kính trọng gọi bằng danh xưng thân thương: "Ông Cu Đe"... Từ người thợ rèn đi làm cách mạng, về sau họ trở thành những tướng lĩnh, cán bộ trung, cao cấp của Đảng, quân đội, Nhà nước...Và cũng chính nhờ nghề rèn truyền thống mà con dân Hiền Lương sớm được học hành đỗ đạt: thời Hán học đã có nhiều người đỗ đại khoa, cử nhân, tú tài; thời hiện đại nhiều người là PGS.Tiến sĩ, Bác sĩ, kỹ sử, nhà văn, nhà báo, nhà giáo... đều không quên cái gốc con dân làng rèn.
Những năm gần đây, trong công cuộc đổi mới đất nước, rất nhiều người con dân làng rèn Hiền Lương sống ở mọi miền Tổ quốc đã được phong Nghệ nhân Bàn Tay Vàng nhờ có kỹ năng nghề rèn – cơ khí tinh xảo bảo tồn và phát triển nghề truyền thống Hiền Lương. Nhiều doanh nghiệp cơ khí của người Hiền Lương được thành lập và làm ăn phát đạt.
Nói về nghề rèn Hiền Lương xưa, ngay vào giữa thế kỷ 19, cụ Đặng Huy Trứ, một danh sĩ nổi tiếng của đất nước, ông Tổ nghề Nhiếp ảnh Việt Nam, đã cảm phục và mến mộ Nghề Rèn làng Hiền Lương, qua tác phẩm “Đặng Hoàng Trung thi sao” cụ có bài thơ “Dã nhượng Hiền Lương”. Xin được thoát dịch bài thất ngôn này ra thể lục bát:
Nghề rèn phải nhường Hiền Lương
“Nghề rèn nối nghiệp vì đời
Gần xa đều biết tiếng người Hiền Lương
Sấm vang tiếng búa Ngô Cương
Bễ lò Thái Ất bốn phương gió đầy
Công lao trời đất đặt bày
Mưu sinh năm tháng vui vầy vợ con
Đến mùa, nhà hóa chợ đông
Hái, liềm, cày, cuốc…nhiều không chỗ bày”.
Nghề rèn đã đem ngôi làng thuần nông Hiền Lương lên một vị thế mới. Nhớ ơn vị Tổ sư và các bậc tiền nhân đã dày công truyền dạy nghề rèn cho dân làng, vào cuối thế kỷ 18, dân làng đã thiết lập một ngôi nhà tranh, rước thần chủ vị Tổ Sư Nghề Rèn vào thờ, sau này ngôi nhà tranh ấy đã trở thành Tổ Đình Nghề Rèn Hiền Lương. Trải qua năm tháng, trên nền cũ xưa, nhà thờ Tổ Nghề Rèn cũng đã nhiều lần được dân làng xây dựng lại, từ nhà tranh thành nhà ngói. Kiến trúc theo kiểu truyền thống, chung quanh xây la thành bao bọc, trước dựng trụ biểu tạc câu đối tôn vinh, xây bình phong chắn chướng khí, đào hồ chữ nhật để thả cá, vừa trồng sen làm mát mùa hạ, vừa lấy nước phòng hỏa khi cần.
Ở nội điện Tổ Đình, chính giữa thờ vị Tổ Sư Nghề Rèn, văn tế hàng năm linh bái ngài Tây Nhạc Kim Thiên Thuận Đế, về sau triều Nguyễn lại gia phong Thái Lợi Chi Thần, cùng phối thờ liệt vị tiên sư.
Tả hữu nội điện thờ tiên hiền, hậu hiền trong làng và những người có công với nghề rèn truyền thống.
Xuân thu một năm hai lần tế bái. Chánh giỗ ngài Tổ Sư nhằm ngày 18 tháng hai âm lịch hàng năm, con dân dâu rể của làng và cả những học trò nghề rèn ở mọi miền đất nước thường trở về đây chiêm bái, tri ân Tổ sư Nghề Rèn và bao lớp thầy thợ ngày trước đã truyền dạy cho hậu thế cái nghề lương thiện “đứng đầu trong bách nghệ” làm rạng danh ngôi làng và góp phần mở mang cơ nghiệp vững vàng của nghề cơ khí nước nhà như hôm nay và cầu mong mọi điều tốt lành. Đồng thời cũng là một cách “bảo thủ hương phong”, lưu giữ những giá trị lịch sử, nhằm giáo dục cho các thế hệ mai sau về một ngôi làng nghề truyền thống của xứ Thuận Hóa – Phú Xuân và của Thừa Thiên Huế ngày nay trước những đổi thay của thời cuộc.
Thiết nghĩ, đó là những việc làm thiết thực đầy ý nghĩa trong sáng, vô vị lợi; tất cả đã và đang góp phần tích cực vào công cuộc xây dựng quê hương theo đúng chủ trương, đường lối của Đảng và Nhà nước để làm cho làng nước trường tồn, Tổ quốc vẻ vang. Đó cũng là những việc làm, những tấm gương sáng cho thế hệ trẻ ở quê nhà chăm lo rèn đức, luyện tài, học chữ học nghề đúng với sở tài, sở học của chính mình để nay mai kế thừa thế hệ đi trước biết chăm lo bảo tồn di sản thiêng liêng của cha ông, thuần phong mỹ tục của làng xã, xa lánh thói tục mê tín dị đoan, góp phần xây dựng đời sống ở nông thôn ngày càng đổi mới và phát triển.
Nhân sự kiện đón nhận Bằng công nhận Làng Nghề và Làng nghề Truyền thống do UBND tỉnh Thừa Thiên Huế trao tặng, thay mặt thôn Hiền Lương, chúng tôi xin chúc mừng, cảm ơn và biểu dương những việc làm tích cực “ích nước lợi nhà” của bà con, môn đệ Nghề Rèn gần xa đã thành tâm góp công góp của xây dựng quê hương, chung tay bảo tồn và phát huy giá trị của Nghề Rèn – cơ khí Hiền Lương trên khắp mọi miền đất nước.
Với những việc làm tốt đẹp của làng nghề truyền thống trong thời gian qua, cán bộ và nhân dân thôn Hiền Lương đặt kỳ vọng vào các dòng tộc, các kỉnh nghề rèn cùng nhau tích cực chung sức tạo lực để đưa quê nhà có đời sống ngày càng đi lên. Và Nghề Rèn - Cơ Khí Hiền Lương có nhiều điều kiện góp phần quan trọng vào công cuộc đổi mới và phát triển đất nước, xứng đáng với những gì cha ông đã để lại.
Với hiện thực ấy, chính quyền và nhân dân thôn Hiền Lương tin tưởng nghề rèn – cơ khí Hiền Lương sẽ mỗi ngày thêm phát triển dưới nhiều hình thức, và nơi này – chỗ chúng ta đang đứng đây sẽ trở thành một điểm hẹn, một địa chỉ văn hóa quen thuộc cho du khách trong nước và nước ngoài đến tham quan, thăm viếng, nghiên cứu về tinh hoa nghề rèn truyền thống. Một con đường du lịch từ Thuận Hóa - Phú Xuân - Huế đến với Làng nghề, Làng Văn hóa, Du lịch Hiền Lương. Cái nhân tốt đã có thì quả lành tất yếu phải thơm theo chiều gió mà dân gian xưa từng nói: “Hữu xạ tự nhiên hương”.
Cuối cùng, chúng tôi tin ngày đó, sẽ không xa đối với cư dân làng quê yêu dấu Hiền Lương soi bóng bên bờ sông Bồ huyền nhiệm gắn kết Nghề Rèn truyền thống với lịch sử văn hóa của tỉnh Thừa Thiên Huế trong tiến trình hộ nhập phát triển và đi lên…”